Atatürk’e İlham Olan Yazarlar

Dünyada iz bırakmış birçok lider gibi Atatürk de, henüz küçük yaşlardan itibaren başlayarak, hayatının sonuna kadar iyi bir kitap okuyucusu olmuştur. Onun, kitapları sadece okuyup geçmediği, aksine, okuduğu ve önemli bulduğu kısımların altlarını çizdiği, notlar tuttuğu, özetler çıkardığı bilinmektedir. Atatürk’ün dünya anlayışının ve görüşünün şekillenmesinde birçok yazarın, düşünürün etkisi olmuştur doğal olarak… Özellikle askerlik, devlet yönetimi, milli bilinç, devrim, toplum, kültür, felsefe gibi alanlarda birçok kitap okuyarak özgün düşünce sistemini ortaya çıkarmıştır.

Bugün Çankaya ve Anıtkabir’de Atatürk’ün okumuş olduğu dört bini aşkın kitap, özel yerlerinde muhafaza edilmektedir. Bu kitaplar, askerlikten tarihe, dilden uygarlığa, sosyolojiden psikolojiye, felsefeden ekonomiye kadar çok geniş bir yelpazede yer almaktadırlar.

Özellikle vatan, özgürlük, Türklük ve insan sevgisi konularındaki fikrî temellerinin kaynağında, farklı düşünürlerin ve yazarların yanında, Namık Kemal, Mehmet Emin Yurdakul ve Tevfik Fikret gibi yazar/şairlerin etkisi büyüktür.

Biyolojik materyalizm, sosyal ve lâik düşünce konularında Abdullah Cevdet’ten etkilenen Atatürk,  eğitim ve Türklük konusunda Ziya Gökalp’tan, lâik devlet düzeni hususunda Ali Süavi’den etkilenmiştir. Atatürk, Ziya Gökalp’ın bütün kitaplarını da okuyup bilgi edinmiştir. Özellikle Gökalp’ın “Türk Medeniyet Tarihi” isimli kitabı Atatürk’ün üzerinde önemli etkiler bırakmıştır (Uyguner;1972). Bununla birlikte, Atatürk’ün düşünce yapısını oluşturan ve besleyen tek kaynak, Ziya Gökalp’ın fikirleri değildir. O aynı zamanda ünlü düşünürlerden E. Durkheim’ın eserlerinden de faydalanmıştır.

Atatürk'ün düşüncelerini önemli bir şekilde etkileyen düşünürlerden birisi de şüphesiz ki Jean-Jacques Rousseau’dur. O, bu Fransız düşünürünün şahsiyet olarak özgürlükçü, toplumsal siyasal rejim olarak da cumhuriyetçi olmasından oldukça etkilenmiştir. Atatürk’ün Rousseau’nun “Contrat Socidl” adlı eserinin 1913’te yapılmış olan Türkçe çevirisini de çok dikkatli bir şekilde okuyup çeşitli notlar aldığı ve bu kitabı işaretleyerek okuduğu bilinmektedir. Tabi Rousseau’ya katılmadığı noktalar da vardır. Bu anlayışına da Babanzâde İsmail Hakkı’nın, 1911 baskı tarihli, Hukuk-ı Esasiye aldı eseri sebep olsa gerektir. Bu kitabı da dikkatle okuyup, işaretleyen ve notlar çıkaran Atatürk, Rouessau'ya göre Cumhuriyet hükümdarı ve hanedan hükümdarı bir farklılık göstermediğinden bu hususa katılmamaktadır. Ona göre Cumhuriyet, hükümdar tarafından değil, halk tarafından yapılan seçimle yönetilmelidir.

Atatürk, Montesquieu’nun fikirlerinden de etkilenmiştir. “Kanunların Ruhu” adlı eseri okuyup ve incelediği bilinmektedir. Cumhuriyetin bir erdem ve fazilet rejimi olduğu fikrinin gelişmesi, Montesquieu’nun eserlerinden edindiği bilgiler ışığında olabilir. Bunların yanında Atatürk’ün ilim ve akıl ile ilgili görüşlerindeki fikir babası da kuşkusuz ki Voltaire olmuştur. Çünkü Voltaire, hiçbir dogmaya, kalıba hapsedilmemiş fikirleriyle, akıl ve bilim esasına dayandırdığı özgür düşünceyi savunmuştur.

 

Atatürk’ün gerçekleştirdiği devrimlerde büyük ölçüde Rasyonalizm ve Pozitivizm’in izleri görülmektedir. Rasyonalizm’in önemli temsilcilerinden Descartes’in “Metot Üzerine Konuşmalar” kitabı Atatürk’ün isteğiyle Türkçeye çevrilmiştir. Ayrıca “Kant ve Felsefesi” adlı inceleme de yine o dönemde yayınlanmıştır. Pozitivist düşünür Auguste Comte’un da eserlerini inceleyen Atatürk, bu eserlerden etkilenerek, bilim dışı ve fizik ötesi kavramlardan uzaklaşmıştır. Böylece Atatürk, Rasyonalizm ve Pozitivizm gibi kaynakların temel alındığı felsefi akımları ulusal öze dayandırarak bir senteze gidebilmiştir (Tütengir;1981). Bu sentez ise, yeni Türk devletinin temellerinin atılmasında etkili olmuştur.

Mustafa Kemal’in “milli ruh” fikrinin olgunlaşıp gelişmesinde etkili olan eserlerden birisi de  Alfred Feuillet'in “Avrupa Milletleri Rûhiyatı” adlı yapıtıdır.

İslâm tarihi hususunda, Hüseyin Cahit tarafından Türkçeye çevrilen Leon Caetani’nin eserinden oldukça etkilenen Atatürk, Filibeli Ahmet Hilmi'nin “Tarih-i İslam”ını, M. Şemseddin'in “İslam Tarihi” adlı eserini ve Halil Edhem tarafından tercüme edilen Poole Stanley Lane'nin,  “Düveli İslâmiye” adlı eserini okumuştur R. Dozy’nin, “İslam Tarihi Üzerine Denemeler” adlı eserini de okumuş olduğu ve bundan da etkilendiği bilinmektedir.

Max W. Beer’in “Sosyalizm ve Sosyal Mücadelelerin Genel Tarihi” yapıtını da inceleyen Atatürk, bu eserden de etkilenerek Balkan Antantı ve Sadabat Paktı’nın öncülüğünü yapmıştır.

Daha birçok eseri okuyan, inceleyen, bunlardan etkilenen, bir kısmına katılan, bir kısmına katılmayarak kendi analizlerini yapan Atatürk, sonuç olarak, tek bir öğretinin ya da düşünürün izleyicisi olmamış, bunların hepsini değerlendirerek bir senteze varmış ve böylece kendi dünya görüşünü ortaya çıkararak, bunları kurduğu yeni Cumhuriyet’in temellerine enjekte etmiştir.

Selçuk ALKAN -  selcukalk@hotmail.com