Dünyada iz bırakmış birçok lider gibi
Atatürk de, henüz küçük yaşlardan itibaren başlayarak, hayatının sonuna kadar
iyi bir kitap okuyucusu olmuştur. Onun, kitapları sadece okuyup geçmediği,
aksine, okuduğu ve önemli bulduğu kısımların altlarını çizdiği, notlar tuttuğu,
özetler çıkardığı bilinmektedir. Atatürk’ün dünya anlayışının ve görüşünün
şekillenmesinde birçok yazarın, düşünürün etkisi olmuştur doğal olarak…
Özellikle askerlik, devlet yönetimi, milli bilinç, devrim, toplum, kültür, felsefe
gibi alanlarda birçok kitap okuyarak özgün düşünce sistemini ortaya
çıkarmıştır.
Bugün Çankaya ve Anıtkabir’de
Atatürk’ün okumuş olduğu dört bini aşkın kitap, özel yerlerinde muhafaza
edilmektedir. Bu kitaplar, askerlikten tarihe, dilden uygarlığa, sosyolojiden
psikolojiye, felsefeden ekonomiye kadar çok geniş bir yelpazede yer
almaktadırlar.
Özellikle vatan, özgürlük, Türklük ve
insan sevgisi konularındaki fikrî temellerinin kaynağında, farklı düşünürlerin
ve yazarların yanında, Namık Kemal, Mehmet Emin Yurdakul ve Tevfik Fikret gibi
yazar/şairlerin etkisi büyüktür.
Biyolojik
materyalizm, sosyal ve lâik düşünce konularında Abdullah Cevdet’ten etkilenen Atatürk,
eğitim ve Türklük konusunda Ziya Gökalp’tan,
lâik devlet düzeni hususunda Ali Süavi’den etkilenmiştir. Atatürk,
Ziya Gökalp’ın bütün kitaplarını
da okuyup bilgi edinmiştir. Özellikle Gökalp’ın “Türk Medeniyet Tarihi” isimli
kitabı Atatürk’ün üzerinde önemli etkiler bırakmıştır (Uyguner;1972). Bununla
birlikte, Atatürk’ün düşünce yapısını oluşturan ve besleyen tek kaynak, Ziya
Gökalp’ın fikirleri değildir. O aynı zamanda ünlü
düşünürlerden E.
Durkheim’ın eserlerinden de faydalanmıştır.
Atatürk'ün düşüncelerini
önemli bir şekilde etkileyen düşünürlerden birisi de şüphesiz ki Jean-Jacques
Rousseau’dur. O, bu Fransız düşünürünün şahsiyet olarak özgürlükçü, toplumsal
siyasal rejim olarak da cumhuriyetçi olmasından oldukça etkilenmiştir.
Atatürk’ün Rousseau’nun “Contrat Socidl” adlı eserinin 1913’te yapılmış olan
Türkçe çevirisini de çok dikkatli bir şekilde okuyup çeşitli notlar aldığı ve
bu kitabı işaretleyerek okuduğu bilinmektedir. Tabi Rousseau’ya katılmadığı
noktalar da vardır. Bu anlayışına da Babanzâde İsmail Hakkı’nın, 1911 baskı
tarihli, Hukuk-ı Esasiye aldı eseri sebep olsa gerektir. Bu kitabı da dikkatle
okuyup, işaretleyen ve notlar çıkaran Atatürk, Rouessau'ya göre Cumhuriyet
hükümdarı ve hanedan hükümdarı bir farklılık göstermediğinden bu hususa
katılmamaktadır. Ona göre Cumhuriyet, hükümdar tarafından değil, halk tarafından
yapılan seçimle yönetilmelidir.
Atatürk,
Montesquieu’nun fikirlerinden de etkilenmiştir. “Kanunların Ruhu” adlı eseri
okuyup ve incelediği bilinmektedir. Cumhuriyetin bir erdem ve fazilet rejimi
olduğu fikrinin gelişmesi, Montesquieu’nun eserlerinden edindiği bilgiler
ışığında olabilir. Bunların yanında Atatürk’ün ilim ve akıl ile ilgili
görüşlerindeki fikir babası da kuşkusuz ki Voltaire olmuştur. Çünkü Voltaire,
hiçbir dogmaya, kalıba hapsedilmemiş fikirleriyle, akıl ve bilim esasına
dayandırdığı özgür düşünceyi savunmuştur.
Atatürk’ün gerçekleştirdiği devrimlerde
büyük ölçüde Rasyonalizm ve Pozitivizm’in izleri görülmektedir. Rasyonalizm’in
önemli temsilcilerinden Descartes’in “Metot Üzerine Konuşmalar” kitabı Atatürk’ün isteğiyle
Türkçeye çevrilmiştir. Ayrıca “Kant ve Felsefesi” adlı inceleme de yine o
dönemde yayınlanmıştır. Pozitivist düşünür Auguste Comte’un da
eserlerini inceleyen Atatürk, bu eserlerden etkilenerek, bilim dışı ve fizik
ötesi kavramlardan uzaklaşmıştır. Böylece Atatürk, Rasyonalizm ve Pozitivizm gibi
kaynakların temel alındığı felsefi akımları ulusal öze dayandırarak bir senteze
gidebilmiştir (Tütengir;1981). Bu sentez ise, yeni Türk devletinin temellerinin
atılmasında etkili olmuştur.
Mustafa Kemal’in “milli ruh” fikrinin olgunlaşıp gelişmesinde etkili
olan eserlerden birisi de Alfred
Feuillet'in “Avrupa Milletleri Rûhiyatı” adlı yapıtıdır.
İslâm tarihi hususunda, Hüseyin Cahit tarafından Türkçeye
çevrilen Leon Caetani’nin eserinden oldukça etkilenen Atatürk, Filibeli Ahmet
Hilmi'nin “Tarih-i İslam”ını, M. Şemseddin'in “İslam Tarihi” adlı eserini ve
Halil Edhem tarafından tercüme edilen Poole Stanley Lane'nin, “Düveli İslâmiye” adlı eserini okumuştur R.
Dozy’nin, “İslam Tarihi Üzerine Denemeler” adlı eserini de okumuş olduğu ve
bundan da etkilendiği bilinmektedir.
Max W. Beer’in “Sosyalizm ve Sosyal Mücadelelerin Genel Tarihi”
yapıtını da inceleyen Atatürk, bu eserden de etkilenerek Balkan Antantı ve Sadabat Paktı’nın öncülüğünü yapmıştır.
Daha birçok eseri okuyan, inceleyen, bunlardan
etkilenen, bir kısmına katılan, bir kısmına katılmayarak kendi analizlerini
yapan Atatürk, sonuç olarak, tek bir öğretinin ya da düşünürün izleyicisi
olmamış, bunların hepsini değerlendirerek bir senteze varmış ve böylece kendi
dünya görüşünü ortaya çıkararak, bunları kurduğu yeni Cumhuriyet’in temellerine
enjekte etmiştir.
Selçuk ALKAN - selcukalk@hotmail.com
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder